رئیس دانشگاه شهید باهنر کرمان در دومین همایش بین المللی ابن هیثم و نور تصریح کرد: جایگاه والای علمی او ریشه در روش علمی و منش اخلاقی اش دارد. بدون رعایت دقایق و ظرایفی که در این دو حوزه وجود دارد و هر پژوهشگر و دانشمندی لازم است خود را آراسته به آن‌ها کند، رسیدن به قُلّه‌های دانایی و آگاهی غیر ممکن است.

  به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید باهنرکرمان، دکتر محمدعلی طاهر رئیس دانشگاه، روز چهارشنبه 28 فروردین ماه 98 در همایش بین المللی ابن هیثم و نور که به ریاست دکتر علی اکبر ولایتی و با حضور دکتر محمد مهدی زاهدی نماینده مردم کرمان و راور در مجلس شورای اسلامی ایران، دکتر محمد جواد فدائی استاندار کرمان، جمعی از مدیران، مسئولان استانی و کشوری در تالار وحدت دانشگاه برگزار شده بود گفت: دانشگاه شهید باهنر کرمان مفتخر است همایش‌های متعددی را برگزار کرده که هر کدام در دنیای علم منشا آثار ارزشمندی بوده­ و اینک در آستانه برگزاری دومین همایش ابن هیثم و نور هستیم.

رئیس دانشگاه گفت: دانشگاه شهید باهنر به عنوان دانشگاه مادر و بزرگترین دانشگاه جنوب شرق کشور مطرح است در حال حاضر15000 دانشجو دارد که از این تعداد بیش از 4200 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد و حدود1000 دانشجو در مقطع دکتری تخصصی در بیش از 300 رشته و گرایش تحصیلی مشغول به تحصیل هستند. اعضای هیأت عملی دانشگاه بیش از 620نفر که از این تعداد حدود 100نفر استاد تمام و بیش از 150 نفر دانشیاراست. تابه‌حال این دانشگاه بیش از 80000 فارغ التحصیل در سه مقطع دکتری تخصصی، کارشناسی ارشد و کارشناسی داشته است.

دبیر همایش عنوان کرد: ابن هیثم تنها یک دانشمند و محقّق کم نظیر نیست هر چند که وُسعتِ دانش او در حیطه‌های مختلف اعجاب آور است، اما مهم‌تر از آن، عمق و ژرفای کار اوست که جلب توجّه می‌کند و از وی شخصیتی چند بُعدی ارائه می‌دهد. در نوشته‌های ابن هیثم کیفیّت یا طنین خاصی وجود دارد که خود نمایانگر حصر توجّه او به مطالب اصلی است. سبک بیانش روشن و بی‌شُبهه است و به نظر می‌رسد همانند جزیی از یک کل بزرگتر با واقعیاتی که وی آنها را تشریح می‌کند، به نحوی پیوند خورده است.

  دکتر محمد علی طاهر گفت: ابن هیثم ریاضی دان، فیزیک‌دان و ستاره‌شناس بزرگ ایرانی است که علاوه بر ریاضیات و نور شناسی، در دانش‌هایی همچون کلام، فلسفه، منطق، اخلاق، ادبیات، موسیقی و پزشکی نیز در تاریخ علم و دانش بشری در دنیای اسلام و به طور کلی در جهان مشهور است. در منابع  و آثارلاتینیِ قرونِ وُسطی از او با نام‌های اَونتان، اَوناتهان، و الهازن یاد شده است. بدون هیچ تردیدی ابن هیثم بزرگ‌ترین دانشمند و پژوهشگر در زمینۀ نور شناسی در فاصلۀ زمانی میان بطلمیوس و ویتلو بوده است. علی‌رغم اهمیت فوق العاده‌ای که در تاریخ و تکامل علوم متعدد به‌خصوص نور شناسی دارد زندگی‌اش در هاله‌ای از ابهام فرو رفته و اطلاعات خیلی دقیق و کارگشایی از او در اختیار نداریم. همین قدر می‌دانیم که در سال 354 هجری قمری در بصره به دنیا آمده و در سال 430 هجری قمری در قاهره از دنیا رفته است. ابن هیثم پیشگام دانشمندان اهل تجربه و آزمایش است. براساس تحقیقات «نظیف بک»، پژوهشگر مشهور مصری، ابن هیثم در نظریات علمی خود به درستی از استقرا و تمثیل و قیاس استفاده می‌کرد؛ حتی در به کارگیری روش استقرای علمی، گذشته از تقدّم زمانی بر فرانسیس بیکن، دیدگاهی وسیع تر و عمیق تر از او نیز داشته است.

  رئیس دانشگاه شهید باهنر کرمان افزود: ابن هیثم از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی و تحقیق و تفحص است نخست شخصیت و جایگاه و مقام علمی ابن هیثم، دوم: روش علمی وی و سوم: نظریات اخلاقی و انسان شناسی او.

الف: شخصیت و مقام علمی ابن هیثم

ابن هیثم معتقد بود تنها راه رسیدن به حقیقت، دانشی است که بر پایۀ امور حسی و عقلی ؛ یعنی: طبیعیات، الهیات و منطق باشد. او برای رسیدن به حقیقت، دانش‌های گوناگونی را فراگرفت و چنان در آن‌ها صاحب نظر شد که به وی لقب بطلمیوس ثانی دادند. نباید تصور کرد که زندگی ابن هیثم آرام و سرشار از نعمت‌های مادی بوده است و او در سایۀ بی نیازی مادی، وقت خود را صرف علم و دانش نموده است؛ بلکه بر عکس، براساس شواهد موجود، زندگی بسیار دشواری داشته است. وی برای رها شدن از آزار حکومت‌های ستمگر عباسی در بغداد و فاطمی در مصر مجبور شد که دو بار تظاهر به جنون و دیوانگی کند تا بتواند جان خود را نجات دهد. برای امرار معاش و گذران زندگی از هنر خطاطی و کتابت خود بهره مند می شد و با کتابت آثار مهم علمی و فروش آن‌ها به گنجینه داران دنیای قدیم، نیازهای زندگی اش را بر طرف می ساخت. هر چند که همین امر در سایۀ هوش سرشارش، سبب شد خود نیز به نگارش آثار علمی متعددی توفیق یابد. به ابن هیثم بیش از صد کتاب و رساله نسبت داده اند که بیش از نیمی از آن‌ها از بین رفته است. از جملۀ کارهای علمی و مهمی که نام ابن هیثم را در جهان علم جاودانه کرده است، می توان به کشف قوانین شکست نور، انجام نخستین آزمایش‌ها دربارۀ خواص نور، بررسی سایه‌ها، رنگین کمان، خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی، تخمین ارتفاع جوِّ زمین اشاره کرد. ابن هیثم اولین دانشمند فیزیک نور در جهان است.اولین کسی است که اطاقک تاریک را ساخت و آن را کاملاً شرح داد و ذره بین را اختراع کرد که منجر به ساخت دوربین عکاسی شد.در واقع، دوربین بدون عدسی از اختراعات اوست. نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرد. نخستین کسی است که با واحد اندازه گیری « زرع»، سرعت نور و مساحت دور کرۀ زمین را اندازه گرفت. وی 700 سال قبل از نیوتن به بررسی ویژگی‌های نور پرداخت. ابن هیثم نخستین دانشمندی است که از روش مبتنی بر آزمایش در کارهایش به ویژه در بررسی خواص نور استفاده کرد. وی نخستین کسی است که رنگ‌ها را واقعی و متمایز از نور دانست و گفت که اجسام رنگین نور خود را در خط مستقیم در همۀ جهات می پراکنند. رنگ‌ها همیشه با نور حضور دارند، در آن آمیخته‌اند و بدون آن هرگز به چشم نمی آیند. ابتکار حل شماری از مسایل دشوار ریاضی نیز در کارنامۀ علمی او جلب توجه می کند. کاربرد ریاضی در پژوهش‌های علوم طبیعی که به راجر بیکن نسبت می‌دهند، در واقع به وسیلۀ ابن هیثم صورت گرفته است. هارتنر، فیزیکدان و ستاره شناس بزرگ معاصر، معتقد است « نظریۀ سیارات نو» که به وسیلۀ پرباخ بیان شده، در اصل تکرار نظریۀ ابن هیثم بوده است. جایگاه و مقام علمی ابن هیثم به مراتب بیش از مواردی است که به آن ها اشاره شد. جایگاه علمی او به حدی والاست که سیّارک شمارۀ 59239 به نام ابن هیثم نام گذاری شده است  و یکی از دهانه‌های آتشفشانی در کرۀ ماه به الهازن ( نام لاتین ابن هیثم) نام گذاری شده است.

ب) روش علمی ابن هیثم

زندگی ابن هیثم در دورۀ طلایی علوم در دنیای اسلام که فاصلۀ طولانی 4 قرن، بین قرون 9 تا 13 میلادی را در برمی گیرد، سپری شد. در این دوره، در همۀ رشته های علوم نابغه های زیادی در دنیای اسلام و در ایران حضور داشتند. ابن هیثم یکی از آنهاست. به وی لقب « پدر روش علمی نوین» داده‌اند. اخیراً به پاس خدمات علمی‌اش فیلمی با عنوان« 1001 اختراع در دنیای ابن هیثم» در مصر ساخته شده است و به ابعاد گوناگون زندگی پر بار وی از جمله، به روش علمی او در آن پرداخته اند. ابن هیثم در روزگار خود از معدود دانشمندانی بود که تجربۀ حسی و مشاهدۀ دقیق، نقش مهمی در روش علمی او در بررسی پدیده‌های طبیعی دارند. او معرفت علمی و حقیقی را تابع ادراک حسی می‌داند. پایبندی و التزام به روش علمی دقیق و بی طرفانه سبب شد که به نوآوری‌های متعددی در علوم مختلف به خصوص نورشناسی و فیزیک و اختر شناسی دست یابد. روش علمی وی شاخص های متعددی دارد. از جمله این که ابن هیثم برای بررسی درستی یا نادرستی نظریه‌های علمی خود به تکرار مشاهدۀ پدیده‌ای که یک نظریۀ علمی در مورد آن صحبت می کند، پایبند است و معمولاً نظریه‌ای را می‌پذیرد که مشاهدات متعدد درستی آن را اثبات کنند و در غیر این صورت، بی تردید آن را کنار می‌گذارد. وی به این قاعده، پای بندی مداوم دارد و در تمام کارهای خود به صورت جدّی آن را رعایت می کند و حتی امور بدیهی و واضح را نیز بارها مورد مشاهده قرار می دهد. همین امر یکی از موجبات دست یابی ابن هیثم به نوآوری‌های علمی است. نکتۀ دیگر در روش علمی ابن هیثم تواضع و فروتنی او در برخورد با اندیشه‌ها و آرای علمی پیشینیان است. به عنوان نمونه، پس از نقل اعتقاد دانشمندان گذشته دربارۀ چگونگی بازتاب نور خورشید توسط ماه، می گوید: « هیچ سخن تحقیقی‌ از هیچ یک از این دانشمندان دربارۀ چگونگی تابش نور از خورشید به ماه، و نه در بارۀ بازتاب نور ماه از سطح ماه به زمین، به ما نرسیده است.». چنان که ملاحظه می شود، وی نمی گوید که آنها سخنی در این باره ندارند؛ بلکه می گوید: شاید آن ها دلایلی داشته اند، اما به ما نرسیده است. این یکی از ویژگی‌های مهم و دوست داشتنی روش علمی ابن هیثم است که بیانگر تواضع علمی اوست. در جای دیگر می گوید: « آنچه من از نظر ریاضی دانان فهمیده ام و برداشت کرده ام.»؛ یعنی در واقع می خواهد بگوید که شاید برداشت من از سخن آنها نادرست باشد. این تواضع بیانگر آن است که ابن هیثم قصد تحمیل نظریه‌های خود را ندارد. وی با وجود طرح مباحث دقیق علمی و اصلاح بسیاری از برداشت‌های نادرست پیشینیان، با اندیشه‌های گذشتگان با کمال تواضع و فروتنی برخورد می کند و این نکته‌ای بسیار مهم و آموزنده برای روزگار ماست. نکتۀ دیگری که در روش علمی ابن هیثم حایز اهمیت است، آن است که وی در بارۀ هر مسئله و موضوع علمی، ابتدا تمام فرضیه‌ها را مورد اشاره قرار می‌دهد. روش بحث او سبب می‌شود که حد و مرز موضوع دقیقاً مشخص شود و حدود بحث برای خواننده کاملاً آشکار شود. توجه به فرضیه های مختلف و متعدد، نگاه ابن هیثم به مسایل را، یک نگاه تلفیقی و ترکیبی ساخته است و به وی این قدرت را بخشیده است که بتواند به یک موضوع و مسئله از چشم اندازهای گوناگون نگاه کند و در نتیجه، ابعاد مختلف آن را بهتر درک کند و به ارائۀ دقیق‌ترین نظریه توفیق یابد. استدلال منطقی یکی دیگر از شاخصه های روش علمی ابن هیثم است. وی معتقد است که اگر استدلال منطقی کاملی برای یک موضوع بیان نشود، آن موضوع در حدِّ گمان و حدسی غیر قابل اعتماد باقی می ماند. رسیدن به باور یقینی در روش علمی ابن هیثم، مستلزم استدلال دقیق فیزیکی و هندسی است. وی همواره تلاش می‌کند نظرات علمی خود را با پشتوانۀ علم معتبری مانند هندسه مورد تأیید قرار دهد. تلاش ذهنی او برای بیان استدلال علمی در قالب‌های ریاضی و هندسه زمینه را برای ترکیب علوم ریاضی و تجربی فراهم ساخت و به این ترتیب، موفق شد از آمیختن و خلط مباحث علمی و فلسفی احتراز کند و جایگاه و نقش هر یک از این دانش‌ها را مشخص نماید. جدا سازی هر یک از این حوزه‌ها تأثیر فراوانی بر مطالعات علمی پس از او و پیشرفت علوم داشته است. به هر حال دقت در ابعاد گوناگون روش علمی ابن هیثم امری بسیار مهم و ضروری و آموزنده است. امیدوارم یکی از ثمرات این همایش توجه به روش علمی ابن هیثم و کشف و طبقه بندی اصول آن باشد.

ج) منش اخلاقی ابن هیثم

ابن هیثم دارای اندیشه‌های اخلاقی نو و قابل توجّهی نیز هست. کتابی با عنوان « تهذیب الاخلاق» به او منسوب است.او در این کتاب به اخلاق، رویکردی نسبی گرایانه دارد و فضایل و رذایل اخلاقی را به شکلی دقیق و کامل مورد بحث قرار می دهد. از نظر او اخلاق « یکی از حالت‌های روحی انسان است که بر مبنای آن، آدمی کارهای خود را بدون اندیشه و انتخاب، به بهترین شکل ممکن انجام دهد.». ابن هیثم در تعریف انسان کامل و یا به تعبیر خودش، « الانسان التّام» می گوید: « انسان کامل کسی است که فضیلتی از او فوت نشود و رذیلتی در وجود او نباشد که او را زشت جلوه دهد. آدمیانی که به این پایگاه برسند، بسیار اندکند و چون آدمی به این منزلت دست یافت، به فرشتگان شبیه‌تر از آدمیان است؛ زیرا آدمی به انواع نقایص و رذایل آلوده است». از نظر او دستیابی به کمال انسانیت بسیار دشوار است، اما امکان آن هست که انسان به چنین مقامی نایل شود. یکی از راه‌های رسیدن به چنین مقامی آن است که انسان نهایت همّت خود را صرف علوم حقیقی نماید و تلاش کند واقعیت امور موجود و علّت آنها را دریابد و در غایت آفرینش اندیشه کند و پیوسته مقاصد بالا را در نظر داشته باشد. همچنین به خواندن کتاب‌های اخلاق و تفکر در بارۀ آها بپردازد و همواره با دانشمندان و حکما و اهلِ وِقار و پاکان همنشینی کند.». ابن هیثم فهرستی 20 گانه از فضایل اخلاقی بر می شمارد و دربرابر آنها رذایل 20 گانه را قرار می دهد. آنگاه از مخاطبان خود می خواهد که خود را به این فضایل آراسته نمایند. فضایل مورد نظر وی عبارتند از:1-عفّت و پاکدامنی 2- خرسندی و قناعت 3-خویشتن داری 4- بردباری 5- وقار و متانت 6- دوستی و محبت 7- مهربانی 8- وفا 9- ادای امانت 10- راز داری 11- فروتنی و تواضع 12- خوشرویی 13- راست گفتاری 14- خوش نیّتی 15- بخشندگی 16- شجاعت 17- رقابت برای رسیدن به پیشرفت 18- شکیبایی در سختی‌ها 19- بلند همّتی 20- دادگری و عدالت. سپس رذیلتهای اخلاقی را در برابر آنها قرار می دهد و فهرست بیست گانه ای از آن ها پیش روی مخاطبان می گذارد و از آنها می خواهد که از رذیلتها پرهیز کنند.

رئیس دانشگاه اظهار کرد: به هر حال نظام اخلاقی مورد نظر ابن هیثم نظام « اخلاق فضیلت محور» است. شناخت این نظام و پایبندی به آن نیز یکی دیگر از ضرورت‌های عصر ما و یکی از درس‌های مهمی است که می توانیم از ابن هیثم بگیریم.